روش های حفاظت در برابر اضافه جریان
در صنعت الکتریک و الکترونیک، تجهیزات اورکرنت بهعنوان ابزار حیاتی مطرح هستند که در کنار تأمین نیازهای جریان نامی، حفاظت در برابر جریان اضافه را نیز فراهم میکنند. این تجهیزات با عملکرد حفاظتی خود، به حفظ امنیت و کارایی سیستمهای الکتریکی کمک میکنند. اورکرنتها بیشتر در محیطهایی که از تجهیزات حساس به نوسانات جریان برق استفاده میشود، بهویژه در صنایعی که از موتورها و تجهیزات الکتریکی پرکاربرد هستند، به کار میروند.
این تجهیزات به دلیل توانمندی در تنظیم جریان و اعمال حداکثر مقادیر مجاز، از خطرات جریان اضافه به مدارهای الکتریکی جلوگیری میکنند. همچنین، اورکرنتها به عنوان حلقه ایمنی موثری عمل کرده و از آسیب به تجهیزات، کاهش خطرات حرارتی، و حفظ عمر مفید تجهیزات الکتریکی کمک مینمایند. این تجهیزات با توجه به اهمیت حفاظتی و کنترلی خود، بهطور گسترده در صنایع مختلف مانند تولید، حملونقل، و انرژی استفاده میشوند.
برای حفاظت در برابر اضافه جریان در شرایط اتصال کوتاه، به طور معمول از رلههایی استفاده میشود که در زمان مشخص و کوتاه عمل میکنند و ظرفیت حرارتی مورد حفاظت را ارائه میدهند. حفاظت در برابر اضافه بار به وسیله ابزارهای طراحی شده جهت این منظور انجام میشود. در شرایط اتصال زمین، فقط زمانی اتصال مجاز است که جریان مدار حداقل سه برابر ظرفیت نامی فیوز حفاظت مدار یا حداقل ۱/۵ برابر ظرفیت نامی کلید خودکار حفاظت مدار (مانند کلیدهای مینیاتوری) باشد.
حفاظت الکتریکی در حالات مختلف
در جهت حفاظت الکتریکی در شرایط متنوع، اقداماتی لازم است که در نصب و راهاندازی تأسیسات الکتریکی انجام شوند تا جلوی خطرات ناشی از جریان برق گرفتگی افراد، حیوانات، دستگاهها، مولدها، مصرفکنندگان و کابلهای حامل جریان گرفته شود.
۱- حفاظت از کابلها و سیمها
تمامی کابلها و سیمها باید در برابر اضافه بار و اتصالهای کوتاه محافظت شوند. برای جلوگیری از آسیب به سیمها ناشی از اضافه بار، از کلیدهای حرارتی (بدون متال) یا فیوزهای ذوب شونده استفاده میشود.
۲- حفاظت از مصرفکنندگان و دستگاهها
دستگاهها و مصرفکنندگان باید در برابر خطاهای احتمالی از جمله اتصالهای کوتاه و اضافه بار حفاظت شوند. برای این منظور، از فیوزهای ذوب شونده و کلیدهای مغناطیسی یا حرارتی قبل از دستگاهها و مصرفکنندهها استفاده میشود.
۳- حفاظت از افراد
حفاظت از افراد در برابر خطرات الکتریکی یکی از اولویتهای اصلی است. هر اضافه جریان احتمالی باید جلوی خطرات و آسیب به افراد و تجهیزات را بگیرد. این حفاظت از طریق قطع خودکار تغذیه در مواقع اضافه جریان خطرناک و یا ایجاد محدودیتها برای اضافه جریان به میزان ایمن انجام میشود.
انواع خطاهای ناشی از جریان برق
تازهترین اطلاعات در مورد انواع خطاهای ناشی از جریان برق
تشخیص و پیشگیری از خطاهای ناشی از جریان برق از اهمیت بسیاری برخوردار است. این خطاها به سه دسته اصلی تقسیم میشوند:
۱- اتصالات بدنه:
این نوع خطاها وقوع میپذیرد زمانی که یکی از سیمهای جریان برق به بدنه دستگاه وصل میشود.
۲- اتصال کوتاه:
این خطا در اثر اتصال دو سیم لخت با اختلاف پتانسیل الکتریکی به یکدیگر ایجاد میشود.
۳- اتصال زمین:
در این حالت، یکی از سیمهای حامل جریان به زمین متصل میشود.
این خطاها معمولاً به صورت کامل یا ناقص رخ میدهند. اتصال کامل به معنای عدم وجود مقاومت در محل اتصال است، که جریان زیادی از این نقطه عبور میکند. در مقابل، اتصال ناقص مقاومتی دارد و جریان کاهش مییابد. این نوع اتصالات اغلب خطرناک هستند و نیاز به سیستم حفاظتی خاصی دارند.
علاوه بر این، برق گرفتگی اغلب زمانی اتفاق میافتد که پوشش سیمهای برق پاره یا معیوب شده و یا شکافی در آن ایجاد شده باشد. همچنین، پوشش سیمهای داخلی موتورها ممکن است سائیده یا سوخته شود، که باعث ایجاد خطرات در صورت تماس با بدنه دستگاه میشود، به ویژه در موتورها یا دستگاههای متحرک.
بازشناسی خطرات برق گرفتگی و ارتباط با مقاومت بدن
در هنگام عبور جریان الکتریکی از بدن انسان، اگر شدت جریان به بیش از ۳۰ میلی آمپر برسد، میتواند به خطرات جدی منجر شود. مقاومت بدن هر فرد ممکن است در محدوده ۵۰۰ تا ۵۰۰۰ اهم و حتی بیشتر قرار گیرد، که این اختلاف به عواملی مانند ویژگیهای طبیعی فرد و شرایط محیطی بستگی دارد.
پوست فرد یکی از عوامل تأثیرگذار در مقاومت بدن به جریان الکتریکی است. در صورت خشک بودن پوست، مقاومت بدن افزایش مییابد و این امر میتواند از خطرات جریان الکتریکی کاهش بیاورد. برعکس، پوست مرطوب میتواند باعث کاهش مقاومت بدن شود.
در شرایط نامناسب و در صورت عدم اتخاذ تدابیر حفاظتی، اختلاف پتانسیل حتی ۱۵ تا ۲۰ ولت میتواند برای فرد خطرناک باشد. البته، مدت زمان عبور جریان و نوع آن نیز تأثیرگذار بر شدت برق گرفتگی خواهد بود.
در دستگاههایی که با فشار ضعیف کار میکنند، اتصال بدنه به ولتاژ ۲۴ ولت ممکن است به افراد حساس به جریان الکتریکی آسیب برساند. زیرا اگر مقاومت بدن حدود ۵۰۰ اهم باشد، جریانی معادل ۰/۰۴۸ آمپر از بدن عبور کرده و با توجه به میزان بالا بودن آن، ممکن است خطرناک باشد. اطمینان از ایمنی وضعیت فرد در محیطهای الکتریکی حائز اهمیت است.
راهکارهای کنترلی برای مدیریت خطرات ناشی از اضافه جریان
زمانی که جریان الکتریکی از حد نامی تجهیزات با سیم کشی تجاوز میکند، خطرات جدی به وجود میآید. در چنین شرایطی، سیم کشی مدار قادر به حمل جریان بدون گرم شدن یا حتی ذوب شدن نمیباشد. این مشکلات باعث آسیب به سیم کشی و افزایش دما، که میتواند منجر به حریق شود، میشوند. برای پیشگیری از این مسائل، استفاده از دستگاههای محافظ از جریان زیاد (قطع کننده مدار یا فیوز) ضروری است.
دستگاه محافظ از جریان زیاد به صورت خودکار مدار را قطع میکند، هر زمان که جریان از حد نامی تجهیزات فراتر رود. افزایش جریان ممکن است ناشی از بار زیاد، اتصال کوتاه یا عیب زمین باشد.
این دستگاهها به منظور حفاظت از تجهیزات و جلوگیری از حوادث حریق طراحی شدهاند. با این حال، آنها نمیتوانند افراد را در برابر شوک الکتریکی محافظت کنند. در صورت افزایش آمپراژ به مقدار زیاد، این دستگاهها جریان را قطع میکنند. لازم به ذکر است که یک قطع کننده مدار یا فیوز، جریانهای نسبتاً کمتر که ممکن است منجر به آسیب یا مرگ شوند، قطع نمیکند.
در نواحی که با خطرات فیزیکی یا محیطهای پر خطر مواجه هستند، نصب دستگاههای محافظ از جریان زیاد توصیه نمیشود. این دستگاهها ممکن است در شرایط خاص گرم شده و گاهی حتی جرقه بزنند که ممکن است منجر به حریق با انفجار شود.
هرگاه یک دستگاه محافظ از جریان زیاد مدار را قطع کند، ممکن است مشکل در طول مدار وجود داشته باشد. در صورت فعال شدن مکرر قطع کننده مدار، احتمالاً نشاندهنده خرابی آن است. هنگامی که قطع کننده مدار فعال و یا فیوز ذوب شود، باید علت آن را بررسی کرد.
قطع کننده مدار به عنوان یک دستگاه محافظ از جریان زیاد و نوعی سوئیچ خودکار در مدار قرار میگیرد. این دستگاه زمانی فعال میشود که جریان بسیار زیادی از آن عبور کند. لازم به ذکر است که قطع کننده مدار به صورت منظم برای روشن یا خاموش کردن منبع تغذیه در مدار باید استفاده نشود، مگر اینکه به عنوان یک سوئیچ با علامت SWD مشخص شده باشد.
فیوزها، یکی از سادهترین و قدیمیترین وسایل حفاظتی هستند. این فیوزها از سیمهای با سطح مقطع کوچک تشکیل شدهاند که به صورت متوالی در مدار برقی قرار میگیرند. سایز فیوز به گونهای انتخاب میشود که جریان نامی، بدون ایجاد حرارت خارج از حد و ذوب شدن، مدار را حمل کند. در صورتی که جریان به دلیل بار اضافی یا اتصال کوتاه افزایش یابد، سیم فیوز گرم و در نهایت ذوب شده و مدار را قطع میکند.
بار اضافی کم و کوتاه مدت معمولاً به مدار و تجهیزات صدمه نمیزند و نیازی به قطع مدار توسط فیوز ندارد. اما در موارد اتصال کوتاه، فیوز باید به سرعت عمل کرده و مدار را قطع کند.
حفاظت در برابر اتصال کوتاه با استفاده از روشهای پیشرفته
در هنگام اتصال کوتاه، دو هادی غیرعایق به یکدیگر متصل میشوند و اتصال کوتاه ایجاد میگردد. این اتصال باعث کاهش مقاومت به سمت صفر میشود و جریان ایجاد شده چندین برابر جریان عادی مدار است. اما برای حفاظت از سیستم، جریان ناشی از اتصال کوتاه باید فوراً قطع گردد. در واقع، جریان اتصال کوتاه به وسیله مدار معیوب، ناشی از اتصال یک یا چند هادی با اختلاف پتانسیل مختلف در حالت عادی، از طریق امپدانس بسیار پایین به هادیهای دیگر منتقل میشود. همچنین، جریان اتصال کوتاه معمولاً از ارت عبور میکند، بنابراین توجه به طراحی صحیح هادی حفاظتی PE (ارت) بسیار حائز اهمیت است. هادیهای همبندی و هادیهای ارت و دیگر قطعاتی که برای هدایت جریان اتصالی پیشبینی شدهاند، باید جریان را بدون ایجاد دمای زیاد به هدایت کنند.
استفاده از رله مغناطیسی برای حفاظت در برابر اضافه جریان در هنگام اتصال کوتاه
برای قطع سریع جریان در هنگام وقوع اتصال کوتاه، از رله مغناطیسی و تجهیزات دارای این نوع رله استفاده میشود. رلههای مغناطیسی از یک هسته آهنی به همراه سیم پیچی تشکیل شدهاند، و این سیمهای پیچ در اطراف هسته آهنی قرار میگیرند.
عبور جریان از سیم پیچها در اثر اتصال کوتاه باعث ایجاد میدان مغناطیسی قوی میشود، که حرکت هسته آهنی و در نتیجه جابجایی تیغه قطع را به دنبال دارد. تیغه قطع نیز همچون یک شستی STOP در مدار عمل میکند. رلههای مغناطیسی به همراه رلههای حرارتی در کلیدهای مینیاتوری و کلیدهای اتوماتیک کمپکت و غیره وجود دارند.
تفاوت میان اضافه بار و اضافه جریان
هنگامی که تعداد دستگاههایی که در یک مدار عمل میکنند، افزایش یابد یا یک دستگاه از حد مجاز تعیین شده بیشتر جریان بکشد، به اصطلاح اضافه بار ایجاد میشود. به عبارت دیگر، موتوری که در شرایط عادی ۱۰ آمپر جریان مصرف میکند، در شرایط اضافه بار ممکن است ۲۰ تا ۳۰ آمپر جریان بکشد.
این افزایش جریان باعث گرم شدن موتور میشود و اگر رله اضافه بار جلوگیری از قطع مدار نکند، ممکن است موتور به مدت کوتاه آسیب ببیند. اضافه جریان ناشی از خطای دستگاه یا اتصالی سیم با بدنه یا اتصال کوتاه یا اتصال به زمین است.
تجربهی اضافه بار موقتی در لحظهی راهاندازی
در لحظهی راهاندازی موتورهای الکتریکی، جریان به میزان بیشتر از جریان نامی موتور افزایش مییابد. برای حفاظت از موتور، انتخاب یک کلید حفاظتی ضروری است که توانایی عبور جریان اضافهای را از خود نشان دهد. در غیر این صورت، با هر راهاندازی موتور، مدار به صورت خودکار قطع شده و موتور از مدار خارج میشود.
استفاده از رلههای اضافه بار برای تجهیزات موتوری که به جریان راهاندازی اضافی نیاز دارند، امری اساسی است. این رلهها دارای ویژگیهای زیر هستند:
- قابلیت عبور اضافه بارهای موقتی ناشی از راهاندازی بدون قطع مدار.
- در صورت افزایش جریان به میزان بیشتر از جریان نامی در یک زمان مشخص، به صورت خودکار تریپ شده و مدار را قطع میکنند.
- پس از برطرف شدن اضافه بار، به صورت خودکار ریست میشوند.
این روش پیشرفته از تکنولوژی رلههای اضافه بار در مواجهه با نیازهای لحظهی راهاندازی جریان برخوردار است و از حفاظت موثر در برابر افزایش جریان خطرناک تاکید میکند.
تجهیزات الکتریکی برای حفاظت در برابر افزایش جریان
در ادامه با تجهیزات الکتریکی برای حفاظت در برابر افزایش جریان آشنا خواهیم شد.
کلیدهای مینیاتوری برای حفاظت در برابر اتصال کوتاه و افزایش جریان
کلیدهای مینیاتوری، از جمله کلیدهای اتوماتیک مینیاتوری اشنایدر، به عنوان یک نوع کلید خودکار با مشخصات قطع کنندگی زیر بار و مجزا کنندگی شناخته میشوند. این کلیدها وظیفه قطع مدار در مواجهه با اتصال کوتاه یا افزایش جریان را بر عهده دارند. ساختار آنها از سه قسمت تشکیل شده است: رله مغناطیسی برای حفاظت در برابر اتصال کوتاه، رله حرارتی یا رله بیمتال برای حفاظت در برابر افزایش جریان، و مجزاکننده.
کلیدهای مینیاتوری کلاس C از جمله انتخابهای مناسب برای حفاظت از وسایل موتوری میباشند. این کلیدها جریانی بیشتر از 5 تا 10 برابر جریان نامی را به صورت فوری قطع میکنند، به این ترتیب از جریان راهاندازی موتور تحمل میکنند.
کلید حرارتی یا بیمتال برای حفاظت در برابر افزایش جریان
رله بیمتال یکی دیگر از اجزایی است که تجهیزاتی نظیر موتور را در برابر افزایش جریان محافظت میکند. ساختار این کلید شامل دو فلز با ضریب انبساط طولی متفاوت است که با عبور جریان و افزایش انبساط طولی یکی از آنها نسبت به دیگری بیشتر است. این اختلاف باعث خم شدن دو فلز میشود و حرکت به اهرم قطع منتقل میشود که موجب قطع مدار میگردد.
کلید محافظ موتور برای حفاظت در برابر اتصال کوتاه و افزایش جریان
این کلید یکی از اجزای حیاتی است که موتور را در برابر اتصال کوتاه و افزایش جریان حفاظت میکند. در صورت افزایش جریان به میزانی که بیشتر از حد تنظیم شده باشد، رله حرارتی فعال شده و به سرعت مدار را قطع میکند. این عمل به سرعت و در زمان کوتاهی انجام میشود و از موتور در مقابل خطرات احتمالی حفاظت میکند.
رله ارت فالت: حلقه ای برای تشخیص جریان نشتی
رله ارت فالت یک ابزار حیاتی برای تشخیص و مدیریت خطاهای اتصال زمین یا جریان نشتی در سیستمهای الکتریکی است. این دستگاه با استفاده از ترانس حلقوی کوربالانس، جریان باقی مانده بیش از حد مجاز را شناسایی کرده و در صورت لزوم، مدار را قطع میکند. رلههای شنت یا آندر ولتاژ به صورت مکمل در مسیر این رله قرار میگیرند تا در صورت بروز خطا، مدار تغذیه را به صورت فوری قطع کنند.
رله ارت فالت با همراهی ترانس جریان یا CT کوربالانس، بهطور تجمعی جریان نشتی را تشخیص داده و در صورت لزوم به کمک کنتاکتور یا کلید اتوماتیک، دستور قطع مدار را صادر میکند. این سیستم علاوه بر تشخیص مشکلات، اقدامات قطعی را نیز به سرعت انجام میدهد تا از ایمنی و عملکرد بهتر سیستم اطمینان حاصل شود.
حفاظت افراد در برابر خطرات برق با استفاده از هم بندی
برای افزایش حفاظت افراد در برابر برق گرفتگی ناشی از اختلاف پتانسیل، از روش های هم بندی بهره برده میشود. این رویکرد شامل موارد زیر است:
هم بندی بر اساس ولتاژ:
در هر ساختمان، هم بندی اصلی از طریق اتصال الکتریکی هادیهای ارت و نول، لولههای اصلی آب و گاز، لولههای فلزی رایزرها، لولههای فلزی تأسیسات، قسمتهای اصلی فلزی فوندانسیون، الکترودهای اصلی و فرعی اتصال زمین به یکدیگر ایجاد میشود. همچنین، هم بندی اضافی از طریق اتصال الکتریکی کلیه قسمتهای فلزی قابل دسترس، بدنههای فلزی دستگاههای برقی و غیر برقی، و قسمتهای هادی بیگانه به سیم ارت انجام میپذیرد.
حفاظت از طریق اتصال دستگاهها:
با اتصال دستگاهها به یکدیگر با سیم هادی، شدت جریان عبوری از طریق دستگاهها را میتوان کاهش داد. این اقدام موثر است زیرا در صورت نزدیکی دو یا چند دستگاه با اختلاف پتانسیل، احتمال برق گرفتگی کاهش مییابد و از خطرات جریان خطرناک جلوگیری میشود.
با استفاده از هم بندی موثر، ایمنی افراد در محیطهای الکتریکی بهبود مییابد و خطرات ناشی از اختلاف پتانسیل در دستگاههای مختلف به حداقل میرسد.
حفاظت با استفاده از رله محافظ جان:
رله محافظ جان به عنوان یک وسیله حیاتی در ورودی تابلوها نصب میشود تا از برق گرفتگی جلوگیری کند. در صورت اختلاف بین جریان فاز و نول دستگاه، این رله به عنوان یک حافظ جان عمل کرده و در صورت اتصال بدنه به دستگاه و خروج جریان به زمین، میزان جریان نول دستگاه به طور خودکار کاهش مییابد. ساختار دو سیم پیچ با جریانهای مختلف، میدان مغناطیسی را ایجاد میکند که در صورت اختلاف بین این دو جریان، هسته مغناطیسی فعال شده و مدار را قطع میکند.
حفاظت در برابر جریان از طریق سیستم اتصال زمین:
اتصال به زمین، فرآیندی است که سیستم الکتریکی را به زمین متصل میکند و جریانهای اضافی و نشتی را از طریق این اتصال به زمین منتقل میکند. این اتصال جلوی ورود جریانهای ناخواسته به تجهیزات برقی را میگیرد. در مواقعی که سیستم الکتریکی با ولتاژ بالاتری مواجه میشود، اتصال به زمین از ورود جریانهای ناخواسته به تجهیزات جلوگیری میکند، که این جریانها ممکن است از عوامل مختلفی نظیر صاعقه، افزایش ناگهانی جریان یا تماس با خطوط ولتاژ بالا ناشی شوند.
این اتصال زمین به افراد مشغول بر روی سیستم، به سیستم خود و به دیگران که از تجهیزات استفاده میکنند، کمک میکند. اتصال به زمین به عنوان یک مسیر برای عبور جریانهای ناخواسته ایجاد میکند و از ایمنی افراد در مقابل حوادث الکتریکی حفاظت میکند.
الکترود زمین
الکترود زمین به عنوان یک قطعه حیاتی در سیستمهای الکتریکی عمل میکند. این قطعه هادی در زمین نصب شده و به وسیله سیم زمین به آن متصل میشود. الکترودها با اشکال مختلف، از جمله اشکال قائم، صفحهای و افقی، ساخته میشوند.
حفاظت توسط ترانسفورماتور یک به یک یا ایزوله
در این روش حفاظت، از یک ترانسفورماتور با نسبت تبدیل یک به یک یا ایزوله استفاده میشود. به عنوان مثال، در یک شبکه با ولتاژ ۲۲۰ ولت، ترانسفورماتور با ولتاژ اولیه و ثانویه ۲۲۰ ولت بهکار میرود. اگر سیم فاز ثانویه ترانسفورماتور با بدنه فلزی دستگاه ارتباط برقرار کند و شخص هم با بدنه دستگاه و زمین تماس بگیرد، هیچ خطری برای شخص پیش نمیآید. این ترانسفورماتورها در انواع سه فاز و تک فاز با جریانهای ۱۰، ۱۶ و ۲۵ آمپر تولید میشوند.
حفاظت توسط ولتاژ کم
استفاده از ولتاژهای کمتر از ۴۲ ولت برای حفاظت مورد استفاده قرار میگیرد. برای این منظور، از یک ترانسفورماتور با دو سیم پیچ جداگانه استفاده میشود. این روش حفاظتی بهخوبی در اتاقکهای فلزی، اسباب بازی و موارد مشابه قابل استفاده است. همچنین، برای مکانهایی که احشام در آنها نگهداری میشوند و احتمال جویدن یا اتلاف سیم وجود دارد، میتوان از این روش بهرهگرفت.
حفاظت به وسیله عایق کردن
در این روش حفاظتی، تمام قسمتهای در دسترس کاربر را که ممکن است با زمین در تماس باشند، عایق میشوند. با عایق کردن اطراف دستگاهها مانند کفزمین و دیوارها میتوان ولتاژ تماس را نسبت به زمین کنترل کرد. این حفاظت تنها برای دستگاههایی که در یک محل ثابت قرار دارند، مناسب است. برای حفاظت کامل، آموزش افراد و تست دورهای سیستم ضروری است. چک کردن دائمی و مرتب دستگاههای الکتریکی با روشهای ایمنی توسط افراد متخصص باید انجام شود.
در این مقاله، به بررسی ویژگیها و کاربردهای مختلف تجهیزات حفاظتی الکتریکی پرداخته شد. ابتدا، به اهمیت و کاربرد اضافه بار موقتی در جریان راهاندازی موتورهای الکتریکی پرداخته و سپس نقش رلههای اضافه بار در حفاظت از این موتورها را بررسی کردیم.
سپس به بررسی کلیدهای مینیاتوری و نقش آنها در حفاظت در برابر اتصال کوتاه و اضافه بار پرداختیم. در ادامه، مفهوم رله ارت فالت برای تشخیص و فرمان قطع مدار در صورت بروز خطاهای اتصال زمین یا جریان نشتی مورد بحث قرار گرفت. در آخر نیز به روشهای حفاظت اشخاص در برابر برقگرفتگی به دلیل اضافه جریان پرداخته شد، شامل همبندی، حفاظت با استفاده از رله محافظ جان، و حفاظت با استفاده از سیستم اتصال زمین.